Gemaal C. Mantel en de Schermerboezem

In 2017 werd het gemaal C. Mantel in gebruik genomen, vernoemd naar oud-hoogheemraad Cees Mantel. Het bemaalt de Schermerboezem, een omvangrijk watersysteem van Den Helder tot Zaanstad en van Alkmaar tot het Markermeer. Tientallen polders zijn voor de aan- en afvoer van water afhankelijk van deze boezem.

De Schermerboezem bestond tot de zeventiende eeuw uit grote meren, waaronder de Beemster en het Schermeer. Daarin loosde men het teveel aan polderwater. In de Gouden Eeuw werden de meren drooggelegd. Tegenover de landwinning stond een indrukwekkende verkleining van de boezem. Enorm veel ruimte voor water ging verloren. 

De Schermerboezem veranderde zo van een omvangrijke waterberging in een netwerk van kanalen en ringsloten. Al het overtollige water wordt daar sindsdien in vastgehouden en afgevoerd. De capaciteit is beperkt. Er moet zo nu en dan water uit. Daarvoor gebruikte men sluizen aan de rand van de boezem. 

Drie van die sluizen vinden we net ten zuiden van de Omringdijk in het dorpje Schardam. Eentje ligt om de hoek van de dijk. Deze sluis, de Hornsluis, werd in 1735 gebouwd door het polderbestuur van de Beemster. Hij vormt de uitwatering van een kanaal waar de Beemsterringvaart op aansluit.

In de kolkmuur van de Hornsluis zijn twee gedenkstenen bevestigd. Op de een, hier afgebeeld, wordt onder het Beemsterwapen de eerstesteenlegging herdacht: 'dese nieuwe steene duyker sluys gelegt volgens resolutie (besluit) vande heeren hooftingelanden vande Beemster van d. 16 october 1734 onder directie vande heeren dykgraaf en hoogheemraaden end eerste steenen aande selve gelegt door Jacob Alewyn & Jan Pet Olpherts den 6 july anno 1735.’ Jacob Alewijn was de zoon van de dijkgraaf. 

De sluizen waren lange tijd de enige uitweg om de Schermerboezem op peil te houden. Pas in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw nam men twee gemalen in gebruik: in Den Helder en Zaandam. Voor de uitwatering op het Markermeer bleef men afhankelijk van de sluizen. Spuien via een sluis kan natuurlijk alleen als het binnenwater hoger staat dan het buitenwater. Toen het Markermeer nog de Zuiderzee was, kon er bij eb goed gespuid worden. Door de afsluiting van de zee in 1932 is het spuien moeilijker geworden. Het IJssel- en Markermeer hebben namelijk een vast peil, dat vaak hoger staat dan dat van de boezem.

Door de beperkte uitwateringsmogelijkheden op het Markermeer liep de waterstand in de boezem vaak hoog op – te hoog in september 1994. Er viel toen zo veel regen, dat de polders meer water moesten afvoeren dan wat de boezem aankon. Het peil in de ringsloten en kanalen steeg tot gevaarlijke hoogte. Huizen aan de oever kwamen in het water te staan (foto) en plaatselijk liep het water zelfs over de dijk heen. Er moest een maalstop worden afgekondigd, wat inhield dat geen enkel poldergemaal nog water in de boezem mocht pompen.

Het was duidelijk: voor een betere peilbeheersing moest de uitwatering op het Markermeer worden verbeterd. Met de komst van het gemaal C. Mantel (witte pijl) is het hoogheemraadschap niet meer afhankelijk van de oude sluizen. De vier elektrisch aangedreven pompen malen het water met gemak omhoog. Het gemaal kan liefst 2.000 kubieke meter water per minuut verwerken. Dat staat gelijk aan de inhoud van vijf à zes eengezinswoningen. Op deze luchtfoto zien we naast het gemaal ook de Hornsluis (rode pijl). 

Het gemaal slaat niet alleen boezemwater uit, maar kan ook extra water uit het Markermeer in de boezem malen. Geen overbodige luxe, want droge lentes en zomers zoals die van 2003 en 2018 zullen in de toekomst meer voorkomen. 

Wat opvalt aan deze plek is dat de dijk niet van noord naar zuid loopt, maar van west naar oost. Ook opvallend is het grasland buiten de dijk, waar het aan- en afvoerkanaal van het gemaal doorheen loopt. Het zijn aanwijzingen van het oude tracé van de Omringdijk. Kijk richting Hoorn en stel je een dijk voor die recht naar de stad toe loopt (zie de pijl op de foto). Zo was de situatie tot 1375, toen stormvloed deze dijk dermate beschadigde, dat men landinwaarts een nieuwe moest bouwen op het tracé van de huidige noord-zuiddijk.