Damsluis Edam

De sluis heeft een prominente plek in hartje Edam. De hoge, brede overbrugging lijkt op het eerste gezicht alleen op een brug, maar is ook eeuwen een sluis geweest. Deze monumentale sluis heeft een rijke geschiedenis. In 2021/2022 is de Damsluis grondig gerenoveerd.

Open verbinding met de Zuiderzee

Edam kreeg in 1357 stadsrechten en bovendien mocht de stad een doorvaart graven dwars door de stad tussen de Zuiderzee en het Purmermeer. Door deze verbinding floreerden de scheepvaart en handel. Door de schurende werking van eb en vloed bleef de haven van Edam mooi op diepte. Maar elders leverde het naar binnen stromende zoute zeewater veel overlast en landverlies op. Om dit tegen te gaan besloot Keizer Karel V in 1544 het zeegat in Edam af te sluiten met sluizen. Door verzet van Edam werd de maatregel van Karel V niet direct uitgevoerd. De bouw van een sluis betekende dat de schurende stroming van de getijden in de haven wegviel. Die zou dan zeker verzanden. Dit was heel nadelig voor de scheepvaart en de vele scheepswerven in de stad.

De haven op diepte houden

In 1565 stuurde koning Filips II een commissaris naar Edam om eindelijk het besluit van 1544 door te drukken. Hij besteedde de bouw van de sluis aan en richtte meteen een nieuw waterschap op om de werken te beheren en te financieren. Filips bekrachtigde dit in januari 1566. Het nieuwe waterschap werd bekend als het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland. De Edammers bleven zich echter verzetten en vernielden vervolgens in 1570 en 1572 de deuren om de haven weer open te krijgen. Uiteindelijk kwam pas in 1592 de huidige stenen Damsluis gereed.

De stad Edam bleef verantwoordelijk voor het op diepte houden van de haven. Er mocht geen vuilnis in het water worden gegooid. De Hoge Raad gaf toestemming de sluizen enkele dagen per maand open te zetten zodat modder de haven uit kon spoelen. Om de diepte van de haven te controleren gaf de Hoge Raad aan landmeter Gerrit Dircksz Langedijck (1561-1623) de opdracht voor het maken van een kaart met daarop de dieptes van de haven. Deze kaart is in 2016 door het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier gerestaureerd en daarna overgedragen aan het Waterlands Archief in Purmerend.

Door de eeuwen heen

Toen in 1617 de droogmaking van de Purmer van de grond kwam, wist het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in ruil voor zijn medewerking te bedingen dat het Waterschap de Purmer de Damsluis overnam. Nadat de sluis driekwart eeuw in beheer is geweest door Waterschap de Purmer, nam 'Uitwaterende Sluizen' hem in 1701 weer terug. Dat wilde ebdeuren aanbrengen. De sluis was namelijk geheel op uitwateren gebouwd. Bij eb duwde het binnenwater de sluisdeuren open en liep het vanzelf weg naar zee. 's Zomers had men dat zoete water echter hard nodig voor de landerijen en het vee. Met de ebdeuren kon het vast worden gehouden.

De twee grote wapenstenen in de oostelijke sluiskolk herinneren aan de terugname van de sluis van Waterschap de Purmer in 1701. De ene wapensteen toont het wapen van Uitwaterende Sluizen en de andere de familiewapens van dijkgraaf en hoogheemraden en de secretaris.

Om te voorkomen dat er wagens over de sluis heen reden, werden er in 1767 twee rijen stenen palen aan beide zijde van de burg geplaatst. Tegenwoordig staan er nog steeds stenen paaltjes aan weerszijden van de brug.

De sluis werd in 1795 aan de oostzijde hersteld en in 1798 werd de sluis drooggelegd voor grote reparaties aan de kolkmuren en vloer. Ter gelegenheid hiervan zijn twee gedenksteentjes aan de kopse kant van de sluis geplaatst met de jaartallen “1795” (oostzijde) en “1798” (westzijde).

Na de bouw van de Grote Zeesluis aan het einde van het Oorgat in 1829 werd de Damsluis buiten gebruik gesteld. Toen zijn waarschijnlijk de sluisdeuren verwijderd, maar de ophangpunten zitten nog in de muren.

Renovatie

Vanwege ernstige slijtage is de Damsluis in 2021 en 2022 gerestaureerd. Kapotte stenen werden vervangen en het voegwerk hersteld. Ook de wapenstenen kregen een opknapbeurt en een frisse lik verf. Ten slotte zijn de bestrating op en rond de Damsluis en een scheur in het gewelf hersteld.

Extra

• Filmpje renovatie wapenstenen
• Naast de sluis staat het Steenen Koopmanshuys. Dit huis werd in 1550 gebouwd en was het eerste stenen koopmanshuis van Edam. Het pand heeft een houten kelder die op het grondwater drijft. Hier is het Edams Museum gevestigd.
• Een houten model voor een wapensteen hangt in de permanente expo 'Waterschat' in het kantoor van het huidige Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier in Heerhugowaard. 'Waterschat' is tijdens kantooruren gratis toegankelijk.
• Waterliniepad etappe 01
• Zuiderzeepad