Zeesluis Edam
Een zeesluis zonder zee. In 1829 gebouwd aan de Zuiderzee, kwam deze sluis door de bouw van de Afsluitdijk in 1932 aan het IJsselmeer te liggen. De sluis wordt nog veel gebruikt door de pleziervaart en de passage over de sluis vormt een belangrijke schakel in wandelroutes.
Open verbinding met de Zuiderzee
Edam kreeg in 1357 stadsrechten en bovendien mocht de stad een doorvaart graven dwars door de stad tussen de Zuiderzee en het Purmermeer. Door deze verbinding floreerde de scheepvaart en handel. Dit nieuwe zeegat leverde echter gevaar op voor het achterliggende gebied. Door eb en vloed kon het (zee)water in- en uitstromen en zorgde het voor afkalven van het land. Om dit tegen te gaan besloot Keizer Karel V in 1544 de open zeegaten af te sluiten met sluizen.
Zeesluis Edam
In januari 1825 raasde een zware stormvloed over de Zuiderzee. Na een dijkdoorbraak bij Durgerdam verdwenen Waterland en de Zaanstreek onder water. Deze stormramp vormde voor het waterschap dat verantwoordelijk was voor de bestaande sluizen in Edam, het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen, aanleiding om een grote nieuwe sluis te bouwen in de monding van de haven van Edam in de Zuiderzee. Deze verving in één klap drie oude sluizen. De nieuwe in 1829 voltooide Zeesluis betekende niet allen een grote verbetering van de waterveiligheid, maar was ook gunstig voor de scheepvaart.
De sluis is ruim 34 meter lang en 9 meter breed, voor die tijd een vrij grote sluis. De kosten waren in totaal 200.000 gulden, waarvan een ton uit een lening werd gedekt waarvoor Willem I op 21 juli 1827 permissie verleende. Tijdens de bouw werd een experiment uitgevoerd met door de fabriek Carius in Utrecht uitgevonden kunstcement bestaande uit bagger uit het IJ en klei.
In de zuidelijke sluiswand is op 27 juli 1827 een hardstenen gedenksteen aangebracht met het wapen van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen en de namen van de dijkgraaf en hoogheemraden van ‘Uitwaterende Sluizen’.
De tekst op de steen luidt:
‘Gegrondvest en gebouwd in de jaren / 1828 en 1829 / Dijkgraaf: / F.C.W. Druyvesteyn / Hoogheemraden: / H. van Vladeracken / T. Waagmeester / W. Smit / Jr. Mr. D. van Foreest / Secretaris Penningmeester: / M.J. De Lange /
De eerste steen gelegd door / F.D.C. Druyvesteyn oud 12 jaren / H.G.C. van Vladeracken oud 8 jaren / Bouwmeesteren: / C.W.M. Klijn aangevangen / D. de Leeuw volbragt.’
Stelling van Amsterdam
De Zeesluis Edam is onderdeel van de Stelling van Amsterdam. De Stelling is een cirkelvormige militaire verdedigingslinie met een straal van vijftien tot twintig kilometer rondom Amsterdam, bestaande uit forten, batterijen, munitiemagazijnen en inundatiesluizen. De Stelling maakt deel uit van de Hollandse Waterlinies, beschermd als UNESCO Werelderfgoed. De Zeesluis had een belangrijke rol bij het beheersen van inundaties (het bewust onder water zetten) van polder De Zeevang. Via de Zeesluis kon water vanuit de Zuiderzee via de Pompsluis in Edam en de Purmerringvaart de polder De Zeevang in worden gelaten. Voor de vijand te ondiep om doorheen te varen en te diep voor man en paard.
Schutsluis en renovaties
De schutsluis verbindt tegenwoordig het binnenwater met het Markermeer. Om het hoogteverschil van 25 cm te overbruggen kunnen schepen in de sluis worden opgeschut (omhoog) of afgeschut (omlaag). In de sluis is een vispassage aanwezig. Via de rinketten (in- en uitlaat schuiven in de deuren) kunnen de vissen altijd door de sluis zwemmen.
In de winter van 2015 op 2016 is de sluis gerenoveerd. Houten onderdelen werden vervangen en metsel- en voegwerk gereinigd en schilderwerk opgeknapt. De elektrische installatie werd vernieuwd en gemoderniseerd. In 2019 is een nieuw gietijzer hekwerk rond de sluis geplaatst.
Complex
Ten noorden van de sluis staat het moderne wachthuisje. Oud sluiswachter Gerda Meulink heeft bijna 25 jaar hier gezeten. Vervelen deed zij zich niet, ze maakte ook sieraden van vilt op de naaimachine. Daarnaast staat de voormalige sluiswachterswoning uit omstreeks 1829. In dit pand was een tapperij, een bijverdienste voor de sluiswachter. Hier werd drank aan passerende schippers getapt. Lange tijd diende het pand ook als vergaderlocatie voor het bestuur van het Hoogheemraadschap van de ‘Uitwaterende Sluizen'.
Ten zuiden van de sluis is in 1996 een kunstwerk geplaatst door de Amsterdamse Binnenvaart Sociëteit als een herinnering aan de geschiedenis van de scheepsbouw en de binnenvaart in relatie tot de steden Amsterdam en Edam.
