Stoomgemaal De Vier Noorder Koggen
Wie stoommachine zegt, denkt al gauw aan de 19de eeuw. Het gemaal De Vier Noorder Koggen is nu een museum, maar ook een nog steeds werkend stoomgemaal.
Even ten zuiden van Medemblik staat aan de Oosterdijk een statig en niet te missen gebouw. Een slanke schoorsteen rijst erbovenuit, en wie even stil staat kan het belangrijkste kenmerk van het gebouw niet missen: uit de muur steekt een pijp waar stoom uit dampt. Dit is het gemaal De Vier Noorder Koggen, dat nog altijd door stoomkracht wordt aangedreven. Het is nu in gebruik als stoommachinemuseum, maar het gemaal en de stoommachine met de grote pomp zijn eigendom van het hoogheemraadschap.
Vier Noorderkoggen
De bemalingsgeschiedenis op deze plek reikt tot in de 16de eeuw. Het gemaal staat aan het uiteinde van de afwatering van de West-Friese streek De Vier Noorderkoggen. Een kogge was de benaming voor een gebied dat een koggeschip en zijn bemanning moest leveren als de graaf van Holland ten oorlog trok. Vier koggen in het noorden van West-Friesland moesten samenwerken op het gebied van waterstaat, vandaar de naam. Makkelijk was dat niet, want er waren nogal wat hoogteverschillen in het gebied. Daardoor werd er vaak langdurig gebakkeleid over hoe het overtollige water af te voeren naar de Zuiderzee.
Wind en stoom
In de 19de eeuw telden de Vier Noorderkoggen 23 windwatermolens. Vijftien daarvan stonden langs de langgerekte molenkolk en maalden het water omhoog in die kolk. Vervolgens werd het bij eb vanuit de kolk gespuid op de Zuiderzee. Maar als de wind het liet afweten, konden de molens niet malen en trad wateroverlast op. Vandaar dat na rijp beraad het besluit viel bij de molenkolk een stoomgemaal te bouwen, ter ondersteuning van de watermolens. De Utrechtse stoomgemalenbouwer Boote de Vries (1815-1874) werd aangetrokken om het eerste deel van het gemaal te bouwen, dat in 1869 werd voltooid.
Het ‘oude’ stoomgemaal
Het gemaal van De Vries is duidelijk herkenbaar als het rechterdeel van het huidige gebouw. In het middelste deel ervan stond de stoommachine; in de zijvleugels waren de schepraderen en vijzels aangebracht die het water uitsloegen. Boven de ramen van het middelste deel zijn de zogenaamde ‘wenkbrauwen’ te herkennen, een kenmerk van door De Vries ontworpen gemalen. Door de jaren heen werd er nogal wat verbouwd, maar de smederij achter het gemaal is nog grotendeels zoals hij was in 1869. Sinds 1897 wordt het water uitgeslagen door centrifugaalpompen, een techniek die nog altijd wordt toegepast.
Het ‘nieuwe’ gemaal
Ondertussen bleef er wateroverlast optreden omdat ook het stoomgemaal het dikwijls niet aankon, en in 1907 werd het daarom uitgebreid door Adriaan Kater (1853-1943). Hij was in dienst van het waterschap en heeft ook de in 1893 gebouwde sluis voor het gemaal ontworpen. Zijn gemaal valt op door de grote ramen. Hij had een eigen stijl maar sloot wel duidelijk aan bij het ontwerp van Boote de Vries. Het nieuwe gemaal werkte niet op stoom, maar met een zuiggasmotor, die zo krachtig was dat de windwatermolens konden worden afgedankt. De stoommachines in het oude gemaal bleven dienst doen.
Stoom blijft
De zuiggasmotor was begin jaren twintig al versleten, en werd in 1924 vervangen door een nieuwe stoommachine. In 1939 kwamen er elektromotoren bij die de stoommachines in het oude gemaal vervingen. Het nieuwe gemaal bleef ‘onder stoom’ tot 1971. Toen keurde het Stoomwezen de ketels af en werd een dieselmotor geplaatst. In 1977 sloot het gemaal nadat een modern elektrisch gemaal in Onderdijk gereed was gekomen, enkele kilometers verderop. Het stoomgemaal bleek een uitstekende plek voor een nationaal stoommachinemuseum. Het stoomgemaal werkt nog altijd, en bij hoge waterstanden kan het desnoods bijspringen – al was de laatste keer dat dit gebeurde in 1998.
Extra
- Website Stoommachinemuseum
- Wie etappe 6 van de Westfriese Omringdijk wandelt (van Medemblik naar Enkhuizen) komt langs het stoomgemaal en kan de wandeling combineren met een bezoek aan het museum.
- In de maanden augustus, september en oktober is het ook mogelijk het stoommuseum te bezoeken als onderdeel van de gratis pendeldienst langs alle bezienswaardigheden van Medemblik en omgeving.