Gemaal Zeevang

In het open landschap ligt net ten noorden van Purmerend aan het Zeevangsdijkje, provinciaal monument Gemaal Zeevang met daarnaast de oude machinistenwoning. Beide werden eind 19e eeuw in opdracht van het polderbestuur Zeevang gebouwd. 

Bemaling polder Zeevang 

Het gemaal ligt aan de zuidkant van polder Zeevang. In de polder, een groot veengebied van ruim 3.200 hectare, is de oude kavelstructuur tot op heden nog grotendeels ongeschonden bewaard gebleven. Door de gestage maaivelddaling van het gebied kwamen de weilanden steeds vaker onder water te staan. Eind 15e eeuw was de oplossing voor dit probleem de bouw van poldermolens. Op de locatie van het gemaal stond een vijzelmolen die via de molensloot (nu nog aanwezig) afwaterde op de Purmerringvaart. 

Halverwege de 19e eeuw kwam stoombemaling beschikbaar. In 1872 werd aan de noordkant van Edam het stoomgemaal De IJzeren Man gebouwd. Deze was uitgerust met één vijzel en had een capaciteit van 75 kuub per minuut. Echter de bemaling van de poldermolens en dit gemaal bleek al snel niet te voldoen aan de steeds hogere eisen van de landbouw. 

Gemaal Zeevang

Ingenieur P. de Leeuw van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen speelde een belangrijke rol bij de plannen voor een tweede gemaal, het gemaal Zeevang. Het verrees in 1879 langs de Purmerringvaart tussen Kwadijk en Axwijk op de plek van een molen en werd uitgerust met twee horizontale stoommachines die twee houten vijzels met een doorsnee van 2 meter aandreven. De capaciteit van het gemaal bedroeg 150 kuub per minuut. De machines werden geleverd door de Machinebau Actiën Gesellschaft te Hannover en de aannemer van het gebouw was C. Blankevoort uit Monnickendam. 

Het gehele complex bestaat uit een machinegebouw met voor- en achter waterlopen. Aan de westzijde staat de voormalige machinistenwoning en aan de oostzijde een pand waar het polderbestuur van de Zeevang kantoor hield. Een schoorsteen en kolenloods bevonden zich aan de noordwestzijde. Bij de waterkant stond een ijzeren seinmast van de peilbemaling Schermerboezem. Als het water in de boezem te hoog dreigde op te lopen, werd door middel van een blauwe vlag in de mast aangegeven dat er een maalstop was. 's Nachts werd gebruik gemaakt van een licht. Het seinstelsel is per 1 januari 1981 opgeheven en de mast werd daarna verwijderd. 

Modernisering

Het kolenverbruik van de gemalen bij Edam en bij Kwadijk was erg hoog. In 1916 werd voorgesteld om één enkel elektrisch gemaal met een capaciteit van 240 kuub per minuut te realiseren. Een jaar later werd zodoende de stoomaandrijving van gemaal Zeevang door N.V. Visser’s Landbouwkantoor te Amsterdam vervangen. Dit bedrijf leverde twee horizontale schroefpompen, zogenaamde Woodpompen, aangedreven door elektromotoren van respectievelijk 150 en 120 pk. De directie over het hele project werd in handen gelegd van het Amsterdamse ingenieursbureau W.C. en K. de Wit. Het gemaal de IJzeren man was daarna overbodig en werd in 1917 afgebroken.

De verouderde elektromotoren maakten in 1956 plaats voor nieuwe exemplaren. In 2015 begaf een van de pompen het. De schade was groot en dit leidde tot modernisering van beide pompen, die meteen visvriendelijk werden gemaakt. Tegelijkertijd zijn de elektromotoren weer vervangen.

Het interieur van het gemaal bevat tegenwoordig twee delen. Links bevindt zich de voormalige ketelruimte, die in gebruik is als berging en werkplaats. De rechterhelft bevat de machineruimte en entree met links daarvan de oorspronkelijke werkplaats en rechts de traforuimte. De entree en machineruimte zijn van een houten spiegelplafond voorzien. 

Inundaties Polder Zeevang

Polder Zeevang speelde een rol binnen het watermanagementsysteem van de Stelling van Amsterdam. De Stelling is een cirkelvormige militaire verdedigingslinie met een straal van vijftien tot twintig kilometer rondom Amsterdam, bestaande uit forten, batterijen, munitiemagazijnen en inundatiesluizen. 

Via de Zeesluis in Edam kon water vanuit de Zuiderzee door de Pompsluis in Edam en de Purmerringvaart de polder De Zeevang in worden gelaten (inunderen). Het waterpeil werd zo afgeregeld dat het te ondiep was om veilig te kunnen varen, maar net te diep om te lopen en rijden. Het inunderen heeft tweemaal plaatsgevonden. De eerste keer, in mei 1940, gebeurde dit door het Nederlandse leger. Het gemaal werd stilgelegd en de Pompsluis geopend. Binnen enkele dagen stond de polder helemaal blank. Na de capitulatie op 15 mei draaide het gemaal wekenlang op volle toeren om de Zeevang leeg te malen. 

De tweede maal was in maart 1944, toen de Duitse bezetter op zijn beurt de polder onder water zette om geallieerde luchtlandingen te verhinderen. Nu stond de polder ruim een jaar onder water. Na de bevrijding duurde het een kleine maand voordat het gemaal de polder weer droog had.

Extra

• Polder Zeevang (Natura 2000)

Wandelen

• Waterliniepad etappe 01 (Wandelnet)

Fietsen

• De Zeevangroute (Laag Holland)

• Historie en watererfgoed in Purmer-Noord (Laag Holland)