Gemaal Wijdenes Spaans, Kleine Sluis

Het gemaal Wijdenes Spaans aan de Van Ewijcksvaart is een rijksmonument maar ook nog altijd het voornaamste gemaal binnen de Anna Paulownapolder. Sinds 1874 bemaalt het de beide delen van deze polder, de Westpolder en de Oostpolder. 

De in 1845-1846 drooggemalen Anna Paulownapolder bestaat uit twee delen, de Oost- en de Westpolder. Ze worden van elkaar gescheiden door het Oude Veer, een voormalige zeekreek die sinds de 16de eeuw tevens de voornaamste afwatering van de Zijpe naar zee was. Na de indijking diende het zuidelijke deel – het Hoge Oude Veer – als boezem van de Zijpe en het noordelijke deel – het Lage Oude Veer – als boezem voor de Oostpolder. Evenwijdig van het Lage Oude Veer werd de Ewijcksvaart gegraven, als vaarweg en als afvoerkanaal van het Zijpewater.

De Anna Paulownapolder werd de eerste tientallen jaren bemaald door een stoomgemaal bij de Van Ewijcksluis en zes windmolens, maar niettemin leverde de bemaling vaak moeilijkheden op. Bij zware regenval en weinig wind konden de molens en het gemaal het niet aan en met name de Westpolder had dan wateroverlast. In oktober 1872 was de zoveelste ‘regenvloed’ aanleiding te besluiten tot het bouwen van een tweede stoomgemaal in de Westpolder. Dit nieuwe gemaal werd Gemaal II genoemd, ter onderscheid van het vanaf toen Gemaal I genoemde gemaal bij de Van Ewijcksluis. Via een duiker onder de Van Ewijcksvaart kon Gemaal II ook de Oostpolder bemalen.

Gemaal II werd gebouwd door de plaatselijke aannemer Pieter Wilms (1827-1899) die een eclectische maar eenvoudige en functionele stijl toepaste. Het werd opgetrokken in baksteen. Aan de voorzijde heeft het gebouw één verdieping, aan de achterkant, in de veel lagere Westpolder, twee. De twee stoommachines met een vermogen van 70 pk werden geleverd door de Amsterdamse machinefabriek De Atlas. Het gemaal werd in september 1874 in gebruik gesteld. Het nieuwe gemaal had drie stoomketels – waarvan er één reserve was – en twee vijzels en kon 98 kubieke meter water per minuut uitslaan. Er waren wat opstartproblemen, maar al in 1881 kon men besluiten een van de windmolens af te danken. 

Rond 1900 dacht het bestuur na over algehele vernieuwing van de stoommachines, maar uiteindelijk stapte men over naar de nieuwe techniek van de zuiggasmotor. In 1911 voorzag men dat namelijk dat de stoomketels van gemaal II zouden worden afgekeurd. Bovendien was het steenkoolverbruik hoog en waren de vijzels verouderd. De stoommachines werd daarom in 1911-1912 vervangen door twee zuiggasmotoren, geleverd door de Engelse machinefabriek Crossley Motors in Manchester, met een vermogen van 120 pk, gekoppeld aan een centrifugaalpomp die 110 kubieke meter water kon uitmalen. 

Eind 1927 werd het gemaal uitgebreid met een elektromotor van 160 pk die een schroefpomp aandreef. De pomp kwam van de Utrechtse machinefabriek Hoogenlande voorheen Pannevis, die veel gemaalpompen maakte. De motor kwam van het elektrotechnisch bedrijf Smit te Slikkerveer. In 1933 werden vervolgens de zuiggasmotoren vervangen door een elektromotor van 100 pk, eveneens geleverd door Smit. Deze elektromotor werd gekoppeld aan de bestaande centrifugaalpomp. Voortaan was de polderbemaling geheel elektrisch. 

Op 22 september 1942 besloot het bestuur van de Anna Paulownapolder de gemalen te hernoemen naar verdienstelijke personen uit de geschiedenis van de polder. Gemaal II werd vernoemd naar Cornelis Wijdenes Spaans (1869-1943) omdat hij als dijkgraaf een leidende rol had gespeeld bij de elektrificatie van de bemaling. Wijdenes Spaans was sinds 1907 burgemeester van de gemeente Anna Paulowna en viel op door zijn leiderschap tijdens de watersnoodramp van 1916, toen het grootste deel van de polder onder water stond. Hij werd in 1916 ook dijkgraaf van de polder en bleef aan tot 1939.

Jarenlang voldeden de gemalen van de Anna Paulownapolder goed, maar tussen 1988 en 1994 werd de waterhuishouding aanzienlijk verbeterd door de plaatsing van twee nieuwe gemalen. Gemaal Wijdenes Spaans was in 1984 een provinciaal monument geworden en werd in 1999 ook rijksmonument. Inmiddels behoorde de Anna Paulownapolder tot het Waterschap Hollands Kroon, dat overwoog op deze plek een modern gemaal te bouwen en in 2000 poogde om het gemaal weer af te voeren van de rijksmonumentenlijst. De gemeente Anna Paulowna hield dat echter tegen. 

Waterschap Hollands Kroon fuseerde in 2003 in het huidige Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Dat liet tussen 2009 en 2011 het gemaal intern geheel verbouwen en vernieuwen met respect voor het monumentale karakter. Het gebouw verkeert uiterlijk grotendeels in de oorspronkelijke staat, al zijn de voor- en zijgevels tegenwoordig witgepleisterd. In de vensters zitten nog de oorspronkelijke gietijzeren sponningen en versieringen. Gemaal Wijdenes Spaans speelt nog altijd een belangrijke rol bij het bemalen van de West- en de Oostpolder: de twee in 2011 geplaatste schroefpompen kunnen 340 kubieke meter per minuut uitmalen.

Extra

• Gebiedsbeheerder Peter Ottervanger vertelt in dit filmpje over het geheel gerenoveerde gemaal Wijdenes Spaans (2.49 minuten).
• Gemaal Wijdenes Spaans ligt onder andere aan de fietsroute Den Helder - Julianadorp - Anna Paulowna - Van Ewijcksluis - Den Helder (Fietsknoop).
• Wie de Oude Veerroute wandelt, moet voor het gemaal een kleine omweg maken (Wandelnetwerk Noord-Holland).